നിങ്ങളുടെ പണം, നിങ്ങളുടെ അവകാശം: ഉറങ്ങിക്കിടക്കുന്ന സമ്പത്തിന്റെ രാഷ്ട്രീയവും നീതിയും

ധനകാര്യമന്ത്രി നിർമലാ സീതാരാമൻ അടുത്തിടെ ഗുജറാത്തിൽ നിന്ന് പ്രഖ്യാപിച്ച “നിങ്ങളുടെ പണം, നിങ്ങളുടെ അവകാശം” എന്ന പ്രചാരണ ക്യാംപെയിൻ രാജ്യത്തെ ധനകാര്യ സംവിധാനത്തിൽ നിശബ്ദമായെങ്കിലും ശക്തമായ ഒരു ചലനം സൃഷ്ടിച്ചു. 1.84 ലക്ഷം കോടി രൂപ — അത്രയും വൻതുകയാണത്രേ ഇപ്പോൾ ഇന്ത്യയിലെ ബാങ്കുകളിലും റെഗുലേറ്ററുകളിലുമായി അവകാശികളില്ലാതെ കിടക്കുന്നത്. ഈ പണം ഉറങ്ങിക്കിടക്കുന്നത് ആർക്കാണ്? എന്തുകൊണ്ടാണ് അത് അവകാശികളില്ലാതെ തുടരുന്നത്? ഏറ്റവും പ്രധാനമായി, അത് തിരികെ എങ്ങനെയാണ് ലഭ്യമാകുക എന്നതാണ് ഇപ്പോൾ മുന്നിൽ നിൽക്കുന്ന മൂലചോദ്യങ്ങൾ.

ഇത് കണക്കുകൾ മാത്രമല്ല; ഇന്ത്യയിലെ സാമ്പത്തിക നീതി, ഭരണസുതാര്യത, പൗരാവകാശം എന്നീ മൂന്നു മേഖലകളെയും ഒരുമിച്ച് വെല്ലുവിളിക്കുന്നതാണ് ഈ പ്രഖ്യാപനം. പൗരന്മാരുടെ ജീവിതത്തിൽ നിന്നു മാറി പോയതും, എന്നാൽ അവരുടേതായതുമായ ഈ പണം, ബാങ്കുകൾക്കും റെഗുലേറ്ററുകൾക്കും ഇടയിൽ കുടുങ്ങിയിരിക്കുന്നു. നിർമ്മല സീതാരാമൻ പറഞ്ഞത് പോലെ, “പണം സുരക്ഷിതമാണ്, സർക്കാർ അതിന്റെ സൂക്ഷിപ്പുകാരാണ്,” എന്ന വാക്കുകൾ സാന്ത്വനമാകാം, പക്ഷേ അത് ഒരു പൊതു ഉത്തരവാദിത്വത്തിന്റെ പാത തുറക്കുന്നില്ല. കാരണം സുരക്ഷിതമായി കിടക്കുന്ന പണത്തിന് ജീവിതം നൽകുക എന്നതാണ് യഥാർത്ഥ നീതി.

ബാങ്ക് നിക്ഷേപങ്ങൾ, ഓഹരികൾ, ഇൻഷുറൻസ് തുകകൾ, പ്രൊവിഡന്റ് ഫണ്ടുകൾ, മ്യൂച്വൽ ഫണ്ടുകൾ — എല്ലാം ചേർന്നാണ് ഈ 1.84 ലക്ഷം കോടി രൂപയുടെ ഉറങ്ങിക്കിടക്കുന്ന സമ്പത്ത് രൂപപ്പെട്ടത്. ഒരു വ്യക്തി മരിച്ചതിനുശേഷം അവകാശികൾ ബാങ്കിനെ സമീപിക്കാതിരിക്കുക, ഇൻഷുറൻസ് പോളിസി മറന്നുപോകുക, EPFO അക്കൗണ്ട് ട്രെയ്‌സ് ചെയ്യാനാകാതിരിക്കുക, ഡിവിഡന്റുകൾ എടുക്കാതിരിക്കുക — എല്ലാം ഈ “unclaimed asset” എന്ന ആശയത്തെ വളർത്തിയിരിക്കുന്നു.

ഈ സ്ഥിതിയെ മാറ്റാനുള്ള പ്രധാന നീക്കമായി റിസർവ് ബാങ്ക് ഓഫ് ഇന്ത്യ അവതരിപ്പിച്ചതാണ് UDGAM എന്ന പോർട്ടൽ — “Unclaimed Deposits Gateway to Access Information”. ഇത് ഒരു ഡിജിറ്റൽ വാതിൽപടിയാണ്, എവിടെ നിന്നും പൗരന്മാർക്ക് അവരുടെ പേരിലുള്ള ഉറങ്ങിക്കിടക്കുന്ന നിക്ഷേപങ്ങൾ തിരയാൻ കഴിയും. പേര്, ജനനതിയതി, PAN അല്ലെങ്കിൽ വോട്ടർ ഐഡി നമ്പർ എന്നിവ നൽകിയാൽ ബാങ്കുകളിലെ ഡാറ്റാബേസുകളിൽ നിന്ന് ഫലങ്ങൾ ലഭിക്കും. ഇപ്പോൾ 30-ഓളം ബാങ്കുകൾ മാത്രമേ ഇതിൽ ചേർന്നിട്ടുള്ളൂ, എന്നാൽ ഘട്ടംഘട്ടമായി എല്ലാ പ്രധാന ബാങ്കുകളും ഇതിൽ ഉൾപ്പെടുമെന്ന് RBI ഉറപ്പുനൽകുന്നു.

UDGAM സാങ്കേതികമായി ശക്തമായ സംവിധാനമാണ്. ബാങ്കുകളുടെ കോർ ബാങ്കിങ് സിസ്റ്റങ്ങളിൽ നിന്നും ഡാറ്റ API മുഖേന സെന്റ്രൽ പോർട്ടലിലേക്ക് പോകുന്നു. അവിടെ സാധാരണ സ്കീമയിൽ (common schema) നാമം, DOB, അക്കൗണ്ട് നമ്പർ, ബ്രാഞ്ച് കോഡ് തുടങ്ങിയ വിവരങ്ങൾ normalize ചെയ്യപ്പെടുന്നു. SSL എൻക്രിപ്ഷനും OTP അടിസ്ഥാനത്തിലുള്ള ഓതന്റിക്കേഷനും ഉണ്ട്. പക്ഷേ, UDGAM ഇപ്പോൾ ഒരു “search tool” മാത്രമാണ്, പണം തിരിച്ചുനൽകാനുള്ള സംവിധാനമല്ല. ഉപയോക്താവ് തന്റെ പേരിലുള്ള അക്കൗണ്ട് കണ്ടെത്തിയാലും, പണം തിരികെ ലഭിക്കണമെങ്കിൽ ബാങ്ക് ബ്രാഞ്ചിൽ നേരിട്ട് അപേക്ഷിക്കണം. അതിനാൽ UDGAM ഒരു മുന്നേറ്റമാകുമ്പോഴും, അത് ഇപ്പോഴും പൗരാവകാശത്തിന്റെ പാതയുടെ ആദ്യ പടിയാണ്, അവസാനമല്ല.

UDGAMയുടെ പരിമിതികളെക്കുറിച്ചുള്ള ചർച്ച അത്യന്തം ആവശ്യമാണ്. ആദ്യമായി, എല്ലായ ബാങ്കുകളും ഇതിൽ ഉൾപ്പെടുന്നില്ല. രണ്ടാംതായി, cooperative ബാങ്കുകൾ, ഗ്രാമീണ ബാങ്കുകൾ, പോസ്റ്റോഫീസ് നിക്ഷേപങ്ങൾ തുടങ്ങിയ മേഖലകൾ ഇതിൽ ഉൾപ്പെടുന്നില്ല. മൂന്നാമതായി, ഡിജിറ്റൽ ആക്സസ് ഇല്ലാത്തവർക്കായി മറ്റൊരു മാർഗം നിലവിലില്ല. അതായത്, ഗ്രാമപ്രദേശങ്ങളിലെ വയോധികർക്കും, കുടിയേറ്റ തൊഴിലാളികൾക്കും, സ്ത്രീകൾക്കും ഈ പോർട്ടൽ ഇപ്പോഴും പ്രായോഗികമല്ല.

ഇതിനൊപ്പം നിലനിൽക്കുന്ന മറ്റൊരു വലിയ മേഖലയാണ് IEPF (Investor Education and Protection Fund). ഇത് ഓഹരികൾ, ഡിവിഡന്റുകൾ, ബോണ്ടുകൾ, മാച്ച്യൂർഡ് ഡെപ്പോസിറ്റുകൾ തുടങ്ങിയവയുടെ അവകാശികളില്ലാത്ത തുകകൾ കൈകാര്യം ചെയ്യാനാണ് രൂപീകരിച്ചത്. കമ്പനി നിയമപ്രകാരം, ഏഴ് വർഷം വരെയെങ്കിലും ഒരു നിക്ഷേപം അവകാശികളില്ലാതെ കിടന്നാൽ, അത് IEPF ഫണ്ടിലേക്ക് മാറ്റണം. പക്ഷേ നിക്ഷേപകർക്ക് അതു തിരിച്ചുപിടിക്കാൻ കഴിയുന്ന പ്രക്രിയ വളരെ സങ്കീർണ്ണമാണ്. Form IEPF-5 എന്ന ഓൺലൈൻ ഫോർം പൂരിപ്പിച്ച്, succession certificate, nominee രേഖകൾ, demat statement തുടങ്ങിയവ സമർപ്പിക്കണം. കമ്പനി / Registrar of Transfer Agents (RTA) അവ പരിശോധിച്ചതിനുശേഷം മാത്രമേ IEPF authority തുക തിരിച്ചുനൽകൂ.

ഈ പ്രക്രിയ ശരാശരിയിൽ ആറുമാസം മുതൽ ഒരു വർഷം വരെ എടുക്കുന്നു. പലയിടത്തും അപേക്ഷകർക്ക് ആവശ്യമായ നിയമ രേഖകൾ ലഭ്യമല്ല. ചെറിയ ഓഹരി ഉടമകൾക്കും ഗ്രാമപ്രദേശങ്ങളിലുള്ളവർക്കും ഈ പ്രക്രിയയിൽ കടക്കുക തന്നെ ദുഷ്കരമാണ്. അതിനാൽ IEPF സംരക്ഷക സംവിധാനമാകാതെ, പലപ്പോഴും ഒരു നിയമ മതിലായി മാറുന്നു.

ഇതുപോലെ തന്നെ EPFO (Employees Provident Fund Organisation) മേഖലയിലും അനേകം അക്കൗണ്ടുകൾ പ്രവർത്തനരഹിതമായി കിടക്കുന്നു. EPFOയുടെ 2023 ഓഗസ്റ്റ് കണക്കനുസരിച്ച് ഏകദേശം ഏഴ് കോടി അക്കൗണ്ടുകൾ inactive അല്ലെങ്കിൽ unclaimed നിലയിലാണ്. തൊഴിലിടം മാറുമ്പോൾ പഴയ PF അക്കൗണ്ടുകൾ ബന്ധിപ്പിക്കാത്തതും, തൊഴിലുടമയുടെ മരണം, രേഖകളില്ലായ്മ, കുടിയേറ്റ തൊഴിലാളികളുടെ അവസ്ഥ എന്നിവയാണ് പ്രധാന കാരണങ്ങൾ. Universal Account Number (UAN) സംവിധാനം തുടങ്ങിയത് കൊണ്ട് കാര്യങ്ങൾ മെച്ചപ്പെട്ടെങ്കിലും, പഴയ അക്കൗണ്ടുകൾക്ക് ഇപ്പോഴും ബന്ധമില്ല. പല തൊഴിൽ മേഖലകളിലും തൊഴിലാളികൾക്ക് ഡിജിറ്റൽ ആക്സസില്ലാത്തതുകൊണ്ട് പണം തിരിച്ചുപിടിക്കൽ ഇപ്പോഴും സ്വപ്നം മാത്രമാണ്.

ഇവിടെയാണ് സാമ്പത്തിക നീതിയുടെ ആശയം കൂടുതൽ ആഴമുള്ളതാകുന്നത്. ഒരു സാധാരണ തൊഴിലാളിയുടെ ജീവിതകാല സമ്പത്ത് പ്രവർത്തനരഹിതമായി കിടക്കുമ്പോൾ അത് സാമ്പത്തിക പ്രയാസമല്ലാതെ ഒരു അവകാശ നഷ്ടവുമാണ്. EPFO, IEPF, RBI തുടങ്ങിയ സ്ഥാപനങ്ങൾ പൗരാവകാശം തിരിച്ചുനൽകുന്നവരായി പ്രവർത്തിക്കേണ്ടിടത്ത് ഇപ്പോഴും “സൂക്ഷിപ്പുകാരായി” മാത്രമാണ് നിലകൊള്ളുന്നത്.

സമസ്യയുടെ ഏറ്റവും ആഴത്തിലുള്ള ഘടകം ഭരണസൗകര്യത്തിലും റെഗുലേറ്റർ തലങ്ങളിലും കാണാം. RBI, SEBI, EPFO, IRDAI, PFRDA എന്നിവിടങ്ങളിൽ ഒരു സംയോജിത ഡാറ്റാ സംവിധാനമില്ല. RBIയുടെ UDGAMക്ക് EPFOയുടെ ഡാറ്റ ലഭ്യമല്ല; EPFOക്ക് ബാങ്ക് അക്കൗണ്ടുകൾ പരിശോധിക്കാൻ കഴിയില്ല; IEPFക്കും SEBIയ്ക്കും നേരിട്ടുള്ള API ഇടപെടൽ ഇല്ല. ഓരോ റെഗുലേറ്ററും തങ്ങളുടെ നിയമപരമായ പരിധിയിലാണ് പൂട്ടപ്പെട്ടിരിക്കുന്നത്. ഇതാണ് ഭരണഘടനാ തലത്തിൽ ഈ ക്യാംപെയ്ന്‍ പരിമിതമാകാനുള്ള പ്രധാന കാരണം.

അതുകൊണ്ട് തന്നെ ഇന്ത്യയ്ക്ക് ഇപ്പോൾ അനിവാര്യമാകുന്നത് ഒരു National Unclaimed Asset Integration Framework ആണ്. അതായത്, എല്ലാ റെഗുലേറ്ററുകളെയും ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന ഒരു API-അടിസ്ഥാനമാക്കിയ ഡാറ്റാ എക്സ്ചേഞ്ച് സംവിധാനം. ഒരു പൗരൻ PAN അല്ലെങ്കിൽ Aadhaar ഉപയോഗിച്ച് search ചെയ്താൽ, ബാങ്ക്, EPFO, IEPF, ഇൻഷുറൻസ് തുടങ്ങിയ മേഖലകളിലെ എല്ലാ unclaimed assets ഒരുമിച്ച് കാണിക്കാവുന്ന സംവിധാനം. അതിനോടൊപ്പം consent-based access, data encryption, audit trail എന്നീ സുരക്ഷാ ഘടകങ്ങളും ഉറപ്പാക്കണം.

ഇവിടെ സാങ്കേതികതയോടൊപ്പം പ്രൈവസിയും ഉൾക്കൊള്ളണം. RBIയുടെ പോർട്ടലിൽ പേര്, ജനനതിയതി, PAN, Aadhaar തുടങ്ങിയ വിവരങ്ങൾ നൽകുമ്പോൾ അത് എങ്ങനെ കൈകാര്യം ചെയ്യപ്പെടുന്നു എന്നതിൽ വ്യക്തതയില്ല. Digital Personal Data Protection Act, 2023 അനുസരിച്ച് consent-based data usage നിർബന്ധമാണ്. പക്ഷേ അതിനുള്ള വ്യക്തമായ പ്രൈവസി പോളിസി ഈ പോർട്ടലുകളിൽ ഇപ്പോഴും ഇല്ല. അതിനാൽ, സാമ്പത്തിക നീതിയുടെ പേരിൽ വ്യക്തിഗത ഡാറ്റാ പ്രൈവസി അപകടത്തിലാകാനുള്ള സാധ്യതകളുമുണ്ട്.

സാമൂഹിക നിലയിൽ ഈ പദ്ധതി എത്രമാത്രം ഉൾക്കൊള്ളലാണ്? ഗ്രാമപ്രദേശങ്ങളിൽ ഡിജിറ്റൽ ആക്സസ് 45 ശതമാനത്തോളം മാത്രമാണുള്ളത്. ലക്ഷക്കണക്കിന് വയോധികർക്കും സ്ത്രീകൾക്കും കുടിയേറ്റ തൊഴിലാളികൾക്കും OTP അടിസ്ഥാനത്തിലുള്ള ഓൺലൈൻ രജിസ്ട്രേഷൻ പ്രായോഗികമല്ല. അതിനാൽ ഈ ക്യാംപെയ്ന്‍ “Digital India”യുടെ പേരിൽ നഗരങ്ങളിലേക്കാണ് പരിമിതമായിരിക്കുന്നത്. ഗ്രാമ ഇന്ത്യയിൽ “Your Money, Your Right” എന്ന മുദ്രാവാക്യം ഇപ്പോഴും അപ്രാപ്യമാണ്.

ഈ പ്രചാരണത്തിന്റെ രാഷ്ട്രീയ വശവും ശ്രദ്ധിക്കേണ്ടതാണ്. ₹1.84 ലക്ഷം കോടി രൂപയുടെ അവകാശികളില്ലാത്ത ആസ്തികൾ ഒരു വലിയ രാഷ്ട്രീയ സന്ദേശമാണ് —
“ജനങ്ങളുടെ പണം സുരക്ഷിതമായി നമ്മുടെ കൈവശമുണ്ട്” എന്ന ഭരണവിശ്വാസത്തിന്റെ പ്രതീകം. എന്നാൽ അതു ജനങ്ങളുടെ അവകാശം ആണോ, സർക്കാർ സൂക്ഷിപ്പാണോ എന്ന ചോദ്യം രാഷ്ട്രീയമായ ധ്വനി പകരുന്നു. പൗരന്മാരുടെ പണം “guardianship model” ആയി കണക്കാക്കുമ്പോൾ, അത് സ്വതന്ത്ര പൗരാവകാശത്തിന്റെ ആശയത്തോട് വിരോധമാണെന്ന് നിയമ വിദഗ്ദ്ധർ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു.

അതേസമയം, ഇതിന്റെ നിയമപരമായ അടിസ്ഥാനങ്ങൾ വ്യത്യസ്ത നിയമങ്ങളിലാണ്. RBIയുടെ കാര്യത്തിൽ Banking Regulation Act, SEBIയുടെ കാര്യത്തിൽ Companies Act, EPFOയുടെ കാര്യത്തിൽ Provident Fund Act എന്നിവ. ഈ വ്യത്യസ്ത നിയമങ്ങൾ ഏകീകരിച്ചില്ലെങ്കിൽ, “Unclaimed Asset Consolidation Act” എന്ന ഒരു umbrella നിയമം പാസാക്കാതെ ഈ പ്രശ്‌നം സമഗ്രമായി പരിഹരിക്കാനാകില്ല.

നയപരമായ തലത്തിൽ ഏറ്റവും ആവശ്യം സുതാര്യതയാണ്. വർഷേന വർഷം എത്ര പണം unclaimed ആയി കിടക്കുന്നു, എത്ര പണം തിരിച്ചുനൽകിയിരിക്കുന്നു, എത്ര അപേക്ഷകൾ ബാക്കി ഉണ്ട്, ശരാശരി processing സമയം എത്ര — ഈ വിവരങ്ങൾ എല്ലാം പൊതുവായി പ്രസിദ്ധീകരിക്കണം. ഒരു “Open Data Dashboard” മുഖേന പൗരൻക്ക് അതെല്ലാം കാണാനാവണം. അപ്പോഴാണ് “സുരക്ഷിതമായി കിടക്കുന്നു” എന്ന വാക്കുകൾക്ക് വിശ്വാസ്യത ഉണ്ടാകുക.

സാമൂഹിക നീതി ഉറപ്പാക്കാൻ outreach ഘടകവും അനിവാര്യമാണ്. Common Service Centres (CSC), ഗ്രാമപഞ്ചായത്തുകൾ, ബാങ്ക് ബിസിനസ് കോറസ്‌പോണ്ടന്റുകൾ എന്നിവയുടെ സഹകരണത്തോടെ ഗ്രാമതലത്തിൽ ഈ പദ്ധതിയെ എത്തിക്കണം. വയോധികർക്കും സ്ത്രീകൾക്കും കുടിയേറ്റ തൊഴിലാളികൾക്കുമായി പ്രത്യേക ഫസിലിറ്റേഷൻ സെന്ററുകൾ സ്ഥാപിക്കണം.

ഇത്തരം പദ്ധതികൾക്ക് Social Audit അനിവാര്യമാണ്. ഓരോ വർഷവും എത്ര പണം തിരികെ നൽകി, എത്ര കിടക്കുന്നു, എത്ര അപേക്ഷകൾ തള്ളിക്കളഞ്ഞു — എല്ലാം ഉൾക്കൊള്ളുന്ന ഒരു Social Audit Report പ്രസിദ്ധീകരിക്കണം. പൗരന്മാരും മാധ്യമങ്ങളും ചേർന്ന് ഈ പദ്ധതിയുടെ യഥാർത്ഥ ഫലപ്രാപ്തി വിലയിരുത്തണം.

ആഗോളതലത്തിൽ നോക്കിയാൽ, ഇന്ത്യയ്ക്കായി പഠിക്കാനുള്ള നിരവധി മാതൃകകൾ ഉണ്ട്. അമേരിക്കയിലെ “Unclaimed Property Program” സംസ്ഥാനതലത്തിൽ പ്രവർത്തിക്കുന്നു; ഓരോ സംസ്ഥാനത്തും സെൻട്രലൈസ്ഡ് പോർട്ടൽ ഉണ്ട്. ബ്രിട്ടനിൽ Dormant Assets Scheme പ്രവർത്തിക്കുന്നു; ബാങ്കുകളും ഇൻഷുറൻസ് സ്ഥാപനങ്ങളും ഡാറ്റ പബ്ലിക് ഡാഷ്ബോർഡിൽ പ്രസിദ്ധീകരിക്കുന്നു. ഓസ്ട്രേലിയയിൽ ASIC മുഖേന ഓൺലൈൻ ക്ലെയിം സിസ്റ്റം ഉണ്ട്. ഇന്ത്യക്ക് ഈ മാതൃകകളിൽ നിന്ന് പഠിക്കേണ്ടത് transparencyയും decentralisationഉം തന്നെയാണ്.

ധനമന്ത്രി പറഞ്ഞതുപോലെ, “പണം സുരക്ഷിതമാണ്, അത് അവിടെ കിടക്കുകയാണ്” എന്നത് ഒരു ആത്മവിശ്വാസ പ്രസ്താവനയായിരിക്കാം. എന്നാൽ സാമ്പത്തിക നീതിയുടെ കാഴ്ചപ്പാടിൽ നോക്കുമ്പോൾ, പണം സുരക്ഷിതമായി കിടക്കുന്നത് മതിയല്ല; അത് ജീവൻ കൊണ്ടുവരണം. പൗരന്റെ ജീവിതത്തിലേക്ക് മടങ്ങിവരുമ്പോൾ മാത്രമേ അതിന് അർത്ഥമുണ്ടാവൂ.

UDGAM, IEPF, EPFO — ഇവയെല്ലാം നല്ല തുടക്കങ്ങളാണ്. പക്ഷേ ഇവ ഒരു സാങ്കേതിക പരിഹാരമെന്നതിലപ്പുറം സാമൂഹിക ഉത്തരവാദിത്വം ആകണം. പൗരന്റെ അവകാശം തിരിച്ചുനൽകുക എന്നത് ഭരണസൗകര്യത്തിന്റെ കടമ മാത്രമല്ല, ജനാധിപത്യത്തിന്റെ അടിസ്ഥാനം തന്നെയാണ്.

അതിനാൽ, “നിങ്ങളുടെ പണം, നിങ്ങളുടെ അവകാശം” എന്ന മുദ്രാവാക്യം ഒരു സർക്കാർ ക്യാംപെയിനല്ല, ഒരു പൗര പ്രസ്ഥാനം ആകണം. ജനങ്ങൾ തന്നെയാണ് അവരുടെ പണത്തിന്റെ യഥാർത്ഥ ഉടമകൾ; സർക്കാർ അവിടെ സൂക്ഷിപ്പുകാരൻ മാത്രമാണ്. സാമ്പത്തിക ഭരണഘടനയിൽ ഈ ബോധം വീണ്ടും പുനഃസ്ഥാപിക്കുമ്പോൾ മാത്രമേ “സുരക്ഷിതമാണ്” എന്ന വാക്ക് “ലഭ്യമാണ്” എന്ന യാഥാർത്ഥ്യത്തിലേക്ക് മാറുകയുള്ളു.

അവകാശികളില്ലാത്ത ആസ്തികളുടെ കഥ അതിനാൽ ഒരു ബാങ്കിംഗ് റിപ്പോർട്ടല്ല; അത് ഇന്ത്യയുടെ സാമ്പത്തിക നീതിയുടെ അളവുകോൽ തന്നെയാണ്. പൗരന്റെ പണം, അവന്റെ അവകാശം, അവന്റെ ജീവിതം — ഈ മൂന്നു ബന്ധിപ്പിച്ചാൽ മാത്രമേ “ഡിജിറ്റൽ ഇന്ത്യ” യഥാർത്ഥത്തിൽ നീതിയുള്ള ഇന്ത്യയാകൂ.

മിനി മോഹൻ